Ivan Toergenjev, Liza.
Uit het Russische vertaald door Monse Weijers.
NRC-Handelsblad 27 maart 2009
Liza! Liza? Ik dacht alle romans van Toergenjev te kennen, maar Liza was nieuw voor me. Het blijkt dan ook niet alleen om een hervertaling te gaan maar ook om een hertiteling. Liza heette vroeger Adelsnest. Een wat rare titel die het hedendaagse publiek weinig zal zeggen, vandaar misschien deze verandering. Een oude Engelse vertaling schijnt, met toestemming van de auteur, de titel op dezelfde manier te hebben gewijzigd, wat een bescheiden motivatie is voor deze ongebruikelijke stap. Liza is de naam van de vrouwelijk hoofdpersoon van het boek.
Toergenjev (1818-1883) is de meest gematigde, liberale van de grote Russische schrijvers en de meest klassieke in zijn werk. Zijn romans en verhalen zijn zorgvuldig opgebouwd, de karakters zijn altijd herkenbaar en de auteur neemt tegenover hen een zekere distantie in acht. Bovendien weet hij maat te houden, de romans tellen zelden meer dan driehonderd bladzijden. Toergenjev is zijn gematigde opvattingen, politiek zowel als literair, zijn hele leven trouw gebleven, ook toen er in zijn vaderland een veel meer radicale wind was gaan waaien, wat hem menige slechte kritiek heeft opgeleverd.
Liza, geschreven in 1859, is het verhaal van een meisje van negentien – aardig om te zien, ingetogen, vroom, sympathiek – die met haar moeder, tante en nog wat huisgenoten in een Russische provinciestad woont. Ze speelt leuk piano en een gladde jonge ambtenaar maakt haar het hof. Tot grote vreugde van haar moeder, die een huwelijk met zo’n veelbelovende jongeman helemaal ziet zitten.
Dan verschijnt de mannelijke hoofdpersoon ten tonele. Lavretski heeft lange tijd in Parijs gewoond en is toen hij ontdekte dat zijn vrouw een affaire had naar Rusland teruggekeerd, waar hij in de buurt van de provinciestad een landgoed heeft. Hij wordt verliefd op Liza en zijn gevoelens blijven niet geheel onbeantwoord, hoewel ze allebei weten dat hun liefde geen kans maakt. Dan raakt het verhaal in een stroomversnelling: Lavretski leest in een Frans roddelblaadje dat zijn vrouw is overleden. Dezelfde avond verklaart hij Liza zijn liefde die zij ook beantwoordt. Eén nacht is hij in de wolken. Dan komt de ontnuchtering in de persoon van zijn echtgenote, die springlevend in de stad is gearriveerd. De droom ligt aan scherven. Lavretski vertrekt naar Moskou en Liza gaat het klooster in.
Liza is de enige van Toergenjevs romans waarin nauwelijks maatschappelijke kwesties aan de orde komen. Wellicht was dat de reden voor het onmiddellijke en algemene succes dat het boek had, het riep geen weerstand op. Liza is erg godsdienstig en gaat naar de kerk, wat tamelijk uitzonderlijk was voor een intelligente jongedame, Lavretski wil een moderne landheer zijn en nogal vage hervormingen invoeren, wat tamelijk normaal was, maar erg veel woorden worden hier niet aan vuil gemaakt. In dit boek draait het om de mensen in hun relaties tot elkaar, en om de liefde, die zoals bij deze schrijver gebruikelijk, geen happy end kent. Die personages zijn allemaal zeer levendig neergezet, met als enige uitzondering eigenlijk Liza zelf, die nauwelijks uit de verf komt. Misschien was Toergenjev te zeer een vrijdenker om zich te kunnen verplaatsen in iemand die oprecht diep gelovig is. Maar met de weifelende intellectueel Lavretski wist hij wel raad. Diens biografie is een apart verhaal binnen het verhaal. Lavretski is, vandaar de oorspronkelijke titel Adelsnest, de laatste telg van een ooit roemrijk maar nu enigszins in de versukkeling geraakt adellijk geslacht. Zijn opvoeding op een geïsoleerd landgoed onder een tirannieke vader was een aanfluiting en heeft hem gemaakt tot een man met een goed hart die echter geen idee heeft hoe het in de wereld toegaat en wiens medemensen, te beginnen bij zijn vrouw, hem dan ook naar hartelust manipuleren. Het verval van de adel is vanaf halverwege de negentiende eeuw een van de belangrijke thema’s in de Russische literatuur en Liza is daar een vroeg voorbeeld van.
De andere personages vormen een portrettengalerij van een stad in de diepe provincie, die je in meer boeken van Toergenjev tegenkomt. De sympathieke Duitse pianoleraar Lemm, de ijdele ambtenaar, de domme, alleen op uiterlijkheden gerichte moeder, de tante met de scherpe tong, de ongelooflijk huichelachtige vrouw van Lavretski met haar Parijse manieren, ze zijn er allemaal, in een paar regels neergezet.
Een heldin die het klooster ingaat na haar eerste liefdesverdriet en een held die het daar bij laat zitten, dat lijkt op het eerste gezicht tamelijk ouderwets, en dat is het natuurlijk ook, maar dat neemt niet weg dat Liza nog steeds een heerlijk boek is, in een prachtige, melancholieke stijl geschreven zoals alleen Toergenjev dat kon.
Het is goed dat er na vele jaren weer eens een nieuwe vertaling is verschenen van dit meesterwerkje. Een vertaling die dicht bij het origineel blijft en die zich uitstekend laat lezen. Helaas leunt hij wel heel erg zwaar op de enige andere vertaling, die van Karel van het Reve. Het is jammer dat de vertaler niet wat meer zijn eigen weg is gegaan, maar aan de leesbaarheid doet dit niets af.
