Dzingis Ajtmatov 1928-2008
NRC-Handelsblad 11 juni 2008
De Kirgizische schrijver Dzjingis Ajtmatov, die gisteren in een ziekenhuis in Nürnberg aan een nierziekte is overleden, werd al jong geconfronteerd met de ongewisheden van het leven in de Sovjetunie. In 1937, toen hij negen jaar oud was, werd zijn vader – een communist van het eerste uur en een hoge partijfunctionaris – slachtoffer van de Stalinterreur. Ajtmatov was vanaf dat moment gedwongen mee te werken om in het levensonderhoud van de familie te voorzien. Toen de oorlog uitbrak werd hij op reeds veertienjarige leeftijd voorzitter van de dorpsraad. Pas na de oorlog kon hij zijn school afmaken en gaan studeren. Toen ook begon hij verhalen in het Kirgizisch te schrijven. In 1956 kreeg hij een beurs om in Moskou literatuur gaan studeren, in 1958 verscheen in een tijdschrift zijn eerste in het Russisch geschreven novelle. In datzelfde jaar gevolgd door de novelle Dzjamilja, die zijn grote doorbraak betekende, in vele talen werd vertaald en door Louis Aragon ‘het mooiste liefdesverhaal ter wereld’ werd genoemd. De novelle en het korte verhaal bleven zijn genre tot 1980 toen zijn eerste grote roman verscheen, De dag die langer duurde dan een eeuw, wederom in het Russisch geschreven. Dit boek is een eerste voorloper van de ‘glasnost’, de periode van openheid, die na 1985 in de Sovjetunie zou losbarsten. Het behandelt het typische Ajtmatov-thema van de botsing tussen de traditionele Midden-Aziatische levens- en denkwijze met de verworvenheden van de moderne techniek en cultuur. Een botsing waarbij de tradities uiteraard zwaar beschadigd worden. In dit boek is die botsing nog extra extreem omdat het gaat over eenvoudige Kazachse spoorarbeiders die een geïsoleerd leven in de steppe leiden met vlak in de buurt het voor hen ontoegankelijke en raadselachtige high-tech eiland van een moderne raketbasis. Typisch voor het latere werk van Ajtmatov is de aanwezigheid van talrijke zijlijnen waarin enerzijds oude mythen tot leven worden gewekt en anderzijds herinneringen aan vroeger, aan de oorlog en de jaren van terreur vlak daarna, een belangrijke rol spelen. Net als Ajtmatov zelf zijn zijn meeste helden diep getraumatiseerd door de jaren van het Stalinisme.
Zijn tweede grote roman, Het beulsblok, uit 1986 werd minder goed ontvangen. In dit werk manifesteren Ajtmatovs zwakheden zich wat al te zeer en wilde hij de boodschap er bij de lezer wat al te hard in rammen, wat helaas sterk afbreuk deed aan de literaire kwaliteit. In dit opzicht was Het beulsblok trouwens een typisch boek uit de tijd van Gorbatsjov waarin de boodschap centraal stond en de vorm van ondergeschikt belang was. De boodschap van Ajtmatov was overigens ernstig en actueel genoeg: door wanbeleid en opportunisme voltrok zich in het enorme steppegebied van Midden-Azië een ecologische ramp die wereldwijde gevolgen dreigde te krijgen. Bovendien stelde hij de levendige drugshandel en –smokkel en de daarmee verbonden maffiose praktijken en corruptie aan de orde.
Naast zijn schrijverschap is Ajtmatov altijd maatschappelijk actief geweest. Hij was hoofdredacteur van het bijzonder populaire literaire tijdschrift ‘Buitenlandse literatuur’ en bracht het zelfs tot lid van de Opperste Sovjet, overigens een functie die wel eervol was maar weinig om het lijf had. In 1991, na het uiteenvallen van de Sovjetunie, werd hij voor zijn vaderland Kirgizië ambassadeur voor de Benelux-landen, later uitgebreid met het ambassadeurschap bij de EU en de NAVO, welke functies hij tot kort voor zijn dood bekleedde. In zijn vaderland heeft hij een bijna goddelijke status. Op 14 juni is daar een dag van nationale rouw afgekondigd.
