KRIMEILAND VRAAGT INLIJVING BIJ DE SOVJETUNIE
VASILI AKSJONOVS ONVOORWAARDELIJKE LIEFDE VOOR HET VRIJE WESTEN
DE GROENE AMSTERDAMMER
Aksjonov was altijd een voorbeeld van een liberale schrijver met wie de Sovjet-Unie naar buiten toe graag goede sier maakte. De beperkingen van het schrijverschap in Rusland werden hem echter op een gegeven moment te veel. Dat zich in de beperking de meester toont, ging voor Aksjonov steeds minder op, en zeker niet waar die beperkingen hem door de censuur waren opgelegd.
Aksjonov balanceerde altijd al op het randje van wat was toegestaan. Reeds uit zijn vroegere werk was het duidelijk dat hij het gekanker van zijn personages en hun amoureuze escapades eigenlijk liever zou laten beginnen op het punt waarop hij er nu noodgedwongen mee moest stoppen. Aksjonov is een barok talent dat het best gedijt in dolle satire, overdrijving en mateloosheid. Hij heeft niets van Tolstoj of Tsjechov, maar alles van Boelgakov of Günther Grass.
Toen hij in 1980 zijn vaderland niet geheel vrijwillig verliet had hij twee omvangrijke romans vervaardigd waarin hij alle geschreven en ongeschreven beperkingen van de censuur met voeten had getreden. Een daarvan is nu in het Nederlands vertaald. Het uitgangspunt van Krimeiland is fantasie. De Krim is bij Aksjonov, zoals de titel al zegt, geen schiereiland, maar een eiland, 80 km ten zuiden van de Sovjetunie in de Zwarte Zee gelegen. Het eiland is tijdens de Burgeroorlog als door een wonder niet door de bolsjewieken veroverd. Het is nu een honderd procent welvaartsstaat geworden met een zeer gemêleerde mediterrane bevolking.
Sprookjeskapitalist
Het Krimeiland is een mengeling van Hongkong en Saint-Tropez. Ultramoderne wolkenkrabbers, autosnelwegen, villa’s met eigen zwembad en mondaine badplaatsen, waar het kapitalistische leven zich in volle decadentie afspeelt. Er zijn 39 politieke partijen en geen muur is er onbeklad, zodat duidelijk is dat het ook met de democratie wel goed zit. Tevens is het er altijd mooi weer.
In dit paradijs is de hoofdfiguur van deze roman, Andrej Loetsjnikov, een soort opinion leader. Als hoofdredacteur en eigenaar van het belangrijkste dagblad, als steenrijke telg uit een Wit-Russisch geslacht, als playboy en autocoureur, op alle gebieden geeft hij de toon aan.
Deze sprookjeskapitalist, nu, heeft een onbestemd schuldgevoel ten opzichte van de Sovjetunie. Hij kent het land goed, hij is in Moskou kind aan huis. Een groot deel van het boek speelt zich daar ook af, tijdens enkele van Loetsjnikovs bezoeken. Hij heeft er veel vrienden en vriendinnen in alle lagen van de bevolking. Hoewel hij heel goed ziet wat er mis is in de Sovjetunie, rijpt toch bij hem het idee van het Gemeenschappelijke Lot. Het Krimeiland maakt historisch gezien deel uit van Rusland en moet daarom het lot van Rusland delen, waarbij het misschien van zijn kant een bijdrage aan de ontwikkeling van Rusland kan leveren.
Loetsjnikov richt een bond op, de SOS, die zich ten doel stelt dit idee te propageren, wat wonderlijk goed lukt. De SOS weet, na de nodige verwikkelingen, een grote verkiezingsoverwinning te halen behalen. Eenmaal aan de regering doet zij de Sovjetunie een verzoek om te mogen worden ingelijfd. Na een lang stilzwijgen besluit de Sovjet-Unie inderdaad de Krim in te lijven, maar wel op haar geheel eigen wijze.
Moskou 9°
Het Krimeiland is een roman met zoveel fantasie, satire en spanning dat de lezer soms bijna vergeet dat het om een politieke roman gaat. Aksjonov heeft een schril contrast gecreëerd tussen het sprookjesachtige rijke, enigszins Disneyland-achtige Krimeiland en de grauwe treurigheid van de Sovjet-Unie. Dit contrast strekt zich zelfs uit tot het weer. Wanneer Loetsjnikov het weerbericht richt bekijkt ziet hij ‘…De Krim 25 °C, Parijs en Londen 29 °C, New York 33 °C, Moskou 9 °C… Ook in dit opzicht spande Moskou de kroon. Wat een rotstreek, zelfs het klimaat ging er steeds verder op achteruit. Een paar jaar achter elkaar trokken de hogedrukgebieden nu al met een wijde boog om Rusland heen, terwijl dat land toch al zoveel moest ontberen – vreugde en levensmiddelen incluis.’
Ook al is de hyperbool een van Aksjonovs meest kenmerkende stijlfiguren, toch zijn zijn beschrijvingen van de werkelijkheid, zowel in het Westen, als in de Sovjetunie, eigenlijk betrekkelijk realistisch. Dat geldt in de eerste plaats voor de Moskouse hoofdstukken (afgezien van het weer dan). Zelden is het Moskouse rosse leven kleurrijker, geestiger en meeslepender beschreven. Aksjonov kent het Moskouse artiestenmilieu als zijn broekzak en dat is te merken. Maar ook in de beschrijving van het Krimeiland is veel terug te vinden van een verslag over een verblijf in Los Angeles, dat hij nog in de Sovjet-Unie heeft gepubliceerd onder de titel ‘Non stop de klok rond’.
Het verbijsterende Westen
Aksjonov houdt van de Westerse samenleving zoals alleen een Rus dat kan: namelijk onvoorwaardelijk. Met al zijn snelle turbo-automobielen, waanzinnige delicatessenzaken, peperdure haute couture, topless zonnebaadsters, kitscherige pretparken, cafés op elke straathoek, high tech, graffitti, demonstraties, persvrijheid, godsdienstige sektes, zijn opdringerige, ordinaire en commerciële televisies. Dit alles straalt een vitaliteit en vindingrijkheid uit die een Rus alleen maar kan verbijsteren. En het meest verbijsterende is voor hem wel de achteloosheid en minachting die veel westerlingen voor hun eigen cultuur (want dit alles is cultuur) koesteren. Het gevoel van de westerling dat dit eigenlijk helemaal niet kan, dat de mens eigenlijk veel gelukkiger is in een politiestaat waarin aan alles tekort is. Een lichtzinnigheid die hem doet denken dat, als de Russen komen, het allemaal wel mee zal vallen, dat het toch niet veel uitmaakt. Het is dan ook niet vreemd dat de felste tegenstanders van Loetsjnikovs idee van het Gemeenschappelijke Lot zich in Moskou bevinden. Van hoog tot laag verslijt men hem voor gek. Krimeiland is de droom van elke Rus, en die moet tot elke prijs intact blijven.
Aksjonov is geen reactionair à la Solzjenitsyn, geen zedeprediker tegen de ‘uitwassen’ van de democratie en de persvrijheid, zoals zoveel Russische dissidenten worden, zodra ze het land uit zijn, omdat ze diep in hun hart de Sovjetunie eigenlijk een beter, ‘zuiverder’ samenleving vinden. Hij heeft juist zijn hart verpand aan de kapitalistische decadentie. Krimeiland is de droom van wat Rusland had kunnen zijn, een droom die wordt gevolgd door een ruw ontwaken. Het Krimeiland is echter bovenal een heel leuk en spannend boek dat ook zonder dat men al te veel op de ideële kant let zeer goed te genieten is. Niet alleen Aksjonovs denkbeelden stuiten in de Sovjetunie op weerstand, ook zijn taalgebruik doet dat. Hij bedient zich vaak van de populaire omgangstaal die nauwelijks in woordenboeken is vastgelegd. Een vertaler kan zich er echt op uitleven. Deze vertaling is bijzonder geslaagd, getrouw aan de tekst, maar toch goed leesbaar, zoals het hoort. Een klein bezwaar is misschien dat de vertaalster soms wat erg veel woorden nodig heeft, waardoor de tekst wat wijdlopiger wordt dan in het origineel.
