Andrej Koerkov: Picknick op het ijs
Vertaald door Richard Kellerman
NRC Handelsblad, 12 mei 2000
Zo het in de Russische literatuur van de laatste tien jaar ergens aan ontbrak dan was het wel straatrumoer. Dat was vreemd, want het materiaal ligt in dat land op straat. Stof genoeg voor talrijke spannende schelmen- en misdaadromans, voor satire of voor diepgravende psychologische werken, zou je zeggen. Maar pas de laatste tijd, bijna tien jaar na de instorting van de Sovjet-Unie begint er proza te verschijnen dat de moderne samenleving als onderwerp heeft.
Picknick op het ijs van de Oekraïense schrijver Andrej Koerkov is een voorbeeld van dit post-communistische proza waarin het verleden geen rol meer lijkt te spelen en alle aandacht op het heden is gericht. Het is er zelfs een zeer kenmerkend voorbeeld van.
Viktor, de hoofdpersoon, is een man die stoïcijns blijft in welke situatie dan ook. Dat is een waardevolle eigenschap, maar niet een die hem tot een superheld maakt, want hij blijft in wezen iemand die geen enkele controle over zijn eigen bestaan heeft. Hij is een pion in een schimmig, moorddadig spel, maar wel een pion met een sterk ontwikkeld gevoel voor zelfbehoud, die erin slaagt het schaakbord te verlaten voor hij zelf aan de beurt is geslagen te worden.
Alles wat er in het boek gebeurt, overkomt hem, maar telkens weet hij de gebeurtenissen een zodanige keer te geven dat het lijkt of hij ze naar zijn hand zet. Althans voor even, want steeds weer blijkt dat de pion niet in staat is de opperschaker definitief te misleiden.
Viktor is een mislukte schrijver met een stukgelopen relatie en een appartementje in Kiëv. Om wat aanspraak te hebben heeft hij een pinguïn in huis genomen die afkomstig is uit de praktisch failliete dierentuin. Zijn leven lijkt weer enige richting te krijgen wanneer hij van de hoofdredacteur van een plaatselijke krant de opdracht krijgt necrologieën te schrijven van nog levende vooraanstaande personen. Voor het geval dat, zo wordt hem gezegd. Hij zet zich met een zeker enthousiasme aan zijn taak want de beloning is meer dan genereus. Zijn materiële situatie verbetert nog verder wanneer een vage en wat louche vriend diens vierjarige dochtertje bij hem parkeert, vergezeld van een forse stapel dollarbiljetten. Met het kindermeisje dat hij voor het kind in dienst neemt begint hij een relatie, zodat de verstokte vrijgezel als vanzelf ineens de goedverdienende kostwinner van een huisgezinnetje is. Hij bekijkt het zelf allemaal net een zekere verbazing. Werkelijke affectie voelt hij eigenlijk alleen voor de pinguïn, voor de anderen voelt hij zich hoogstens verantwoordelijk. De idylle duurt totdat de levende personen die door hem in de necrologieën zijn betreurd ook werkelijk beginnen te overlijden. Dat is voor Viktor het begin van een reeks voorvallen die steeds bedreigender vormen aannemen en waaruit hij zich met steeds grotere moeite weet te redden. Pas aan het einde van het boek besluit hij zijn lot in eigen hand te nemen en een definitieve poging tot ontsnappen te doen. Op de laatste bladzijden lijkt het erop dat dat gaat lukken, maar absolute zekerheid krijgt de lezer niet, zoals hij ook alleen maar gissingen krijgt aangereikt over de duistere krachten die de sterfgevallen veroorzaken en de richting waaruit de bedreigingen aan Viktors adres afkomstig zijn. Is er een onbekende tegenstander aan het werk, of is het zijn eigen opdrachtgever, omdat hij teveel weet? Het wordt zorgvuldig in het midden gelaten.
Picknick op het ijs geeft in een stijl die even onderkoeld is als de hoofdpersoon van het boek een beeld van een samenleving waarin niemand vaste grond onder de voeten heeft, waarin de mens geheel op zichzelf is teruggeworpen en waarin het gevaar altijd van alle kanten op de loer ligt, en het geeft een inzicht in de psychologie die iemand nodig heeft om in een dergelijke maatschappij te overleven.
Het is te merken dat Koerkov of veel ervaring heeft met het schrijven van scenario’s, want het verhaal vertoont alle kenmerken van een film, met veel observaties van buitenaf en veel licht absurdistische en plastisch beschreven scènes, zoals het bezoek dat Viktor in gezelschap van zijn pinguïn brengt aan de begrafenis van een van zijn onderwerpen.
Zoals bij zoveel boeken met een thrillerachtig gegeven is ook hier het begin en het einde het beste en heeft de auteur in het middendeel soms wat moeite met het langzaam tot ondraaglijke hoogten opbouwen van de spanning. Dat neemt allemaal niet weg dat Picknick op het ijs een buitengewoon leesbaar en spannend boek is.
