Een netwerk van voorrechten, gunsten en privileges
De Groene Amsterdammer, 19 februari 1986
Waarom is er in de Sovjetunie zoveel corruptie en gebrek aan discipline? Bestaat het gehele Russische volk dan uit lijntrekkers en zuiplappen? En waarom krijgt Gorbatsjov voor zijn campagne tegen deze kwaden geen steun? Arthur Langeveld over geest en cultuur van het Russisch dagelijks leven.
Sinds een jaar heeft de Sovjetunie een nieuwe partijleider die zich in veel opzichten gunstig onderscheidt van wat we de laatste tien jaar op deze post gewend waren. Hij reist naar het buitenland, geeft persconferenties voor westerse journalisten, komt prettig over, neemt niet zelden zijn vrouw mee, die eveneens journalisten te woord staat en nog prettiger overkomt, terwijl de vrouwen van Brezjnev, Andropov en Tsjernenko toch min of meer als staatsgeheim werden beschouwd – pas op de begrafenis van Andropov bleek dat er ook een mevrouw Andropov was.
Het is langzamerhand wel duidelijk: het verschil tussen Gorbatsjov en zijn voorgangers zit hem niet alleen in het ontbreken van een concrete doodsverwachting bij de eerste. Brachten Brezjnev in zijn laatste jaren en Andropov en Tsjernenko het grootste deel van hun tijd op de intensive care van het Kremlin ziekenhuis door, Gorbatsjov is zo gezond als een vis. Bovendien betracht hij een zekere openheid en weet hij wat hij wil.
Een van de dingen die grote indruk hebben gemaakt is Gorbatsjovs hameren op binnenlandse discipline. Buiten de Sovjetunie is dit streven, en in het verlengde hiervan het bestrijden van de corruptie, van links tot rechts positief ontvangen. Corruptie en gebrek aan discipline immers is een groot kwaad dat met kracht bestreden dient te worden. De Sovjet-Unie is voor wat betreft deze euvelen tot de top tien van de wereld doorgedrongen. Een leider die hier paal en perk aan wil stellen kan dus ook bij ons op een ruim krediet rekenen. Je zou kunnen verwachten dat de man ook binnenslands bij de gewone mensen ruimschoots steun vindt. Dit nu blijkt niet het geval. Zijn er in de Sovjetunie dan geen weldenkende mensen? Is het Russische volk dan alleen maar geïnteresseerd in zuipen en lijn trekken? Heeft het communisme de mensen zo bedorven?
Enige bezoeken aan dit land hebben mij geleerd dat het aantal dronken nietsnutten daar weliswaar groter is dan hier en dat de “model-Sovjetburger” zoals die wordt uitverkoren voor buitenlandse reisjes nimmer tot mijn vriendenkring zal behoren, maar dat het aantal weldenkende mensen met verantwoordelijkheidsgevoel toch niet mag worden onderschat. Vanwaar dan die scepsis, ja, dat bijna openlijk verzet tegen zulke redelijke maatregelen als het tegengaan van corruptie, absenteïsme op het werk en alcoholisme?
De portier
Allereerst zijn het maatregelen die van boven komen. En die worden in de Sovjetunie gewantrouwd als de pest. Vervolgens zijn de maatregelen zeer rigoureus en ongenuanceerd. Het aantal verkooppunten van alcohol is gedecimeerd en bij de strijd tegen het te laat komen maakt het niet uit of je 5 minuten of twee uur te laat komt: te laat is te laat. Dit werkt natuurlijk averechts. Dan maar liever meteen twee uur te laat, en kwaad bloed zet het ook.
Op een Moskous bedrijf worden werknemers die te laat zijn tegenwoordig door de portier opgevangen. Hun namen worden genoteerd en ze krijgen een briefje dat ze bij hun afdelingschef moeten laten tekenen in ruil voor een passende berisping. Een werknemer had een gat in de omheining ontdekt zodat hij het bedrijfsterrein kon betreden zonder langs de portier hoeven. Op een keer kwam hij rond elf uur in zijn bureau. Zijn chef maakte zich al op voor een uitbrander, maar de laatkomer riep stralend: “ik heb geen briefje van de portier, hoor!” Toen was alles goed. De chef vroeg niet verder, het geval was afgedaan. Het gaat in de Sovjetunie om de formaliteiten, niet om de werkelijkheid.
Er is nog een minder voor de hand liggende reden te bedenken voor het algemene wantrouwen tegen Gorbatsjovs disciplinaire maatregelen. De gemiddelde Nederlander is geneigd de zaken als volgt voor te stellen: corruptie betekent dat je om de woning waar je recht op hebt ook werkelijk te krijgen een ambtenaar een paar duizend gulden moet toestoppen. Wordt de corruptie bestreden dan krijg je de woning zonder dat geld op tafel te leggen. Maar zo mooi ligt het niet in de Sovjetunie. Het is waar dat in verband met de strijd tegen de corruptie de ambtenaar tegenwoordig geen geld meer durft aan te nemen. Maar hij is allerminst verplicht die woning zomaar af te geven. Veel waarschijnlijker is dat de gegadigde het geld op zak houdt, maar ook geen woning krijgt. Corruptie voor de machthebbers in de Sovjetunie betekent het zich onbeschaamd verrijken, voor de gewone mensen is het ook een soort sociale verworvenheid.
Om dit te begrijpen moet men bedenken dat de Sovjetunie geen rechtsstaat is. De Sovjetgrondwet staat weliswaar vol zaken waarop de burger recht heeft, maar in de praktijk valt dat tegen. Recht heeft de Sovjetburger slechts op een bestaansminimum. Recht op arbeid: een baantje van tachtig roebel per maand. Recht op woonruimte: een bed op een slaapzaal in een arbeiderstehuis. Recht op voedsel en lucht om in te ademen staan nog niet in de wet, maar wie in een Russische industriestad woont en tachtig à honderd roebel per maand verdient, is veroordeeld tot een dieet van aardappelen, uien, brood en knoflook, en tot het inademen van meestal sterk vervuilde lucht. Voor het overige bestaan er geen rechten, alleen voorrechten. Het Sovjet leven hangt af van de gunsten en privileges die hoger geplaatsten bereid zijn je te geven. Beter werk, betere huisvesting, beter voedsel (niet in gewone winkels te krijgen), betere lucht (een buitenhuisje in bosrijke omgeving). Allemaal gunsten. Relaties op nuttige posten zijn voor de Sovjetburger dan ook meer waard dan geld. Maar geld was de laatste tijd een redelijk surrogaat geworden. Ambtenaren waren bereid je voor een passend bedrag tijdelijk als een goede bekende te behandelen.
Boodschappen doen
In de Sovjetunie is alles verboden, tenzij het uitdrukkelijk is toegestaan. De automobilist bijvoorbeeld is bijna voortdurend, bewust of onbewust, in overtreding, en als hij niet in overtreding is, maar een agent beweert van wel, dan heeft hij geen verweer. Overtredingen worden in het rijbewijs aangetekend. Een bepaald aantal aantekeningen kan leiden tot het verlies van het rijbewijs, tijdelijk of voorgoed. Het is dan ook erg nuttig om de agent drie roebel toe te stoppen, opdat deze je rijbewijs ongemoeid laat.
Als er een misdaad wordt gepleegd dan ziet de gewone man graag dat de dader snel wordt gepakt. De Sovjetjustitie voldoet aan dit verlangen. Zij zorgt ervoor dat bij een gepleegde misdaad ook een veroordeelde komt. Of deze de misdaad ook echt heeft gepleegd is minder relevant. De droom van staatssecretaris De Graaf is in de Sovjetunie allang werkelijkheid geworden, de verdachte moet wel onomstotelijk kunnen bewijzen er niet bij te zijn geweest wil men hem geloven. Wie in de Sovjetunie getuige is van een misdrijf kan maar beter zo snel mogelijk zien weg te komen. Geruststellend is vervolgens de gedachte dat bij politie en justitie met geld veel te bereiken is. Strafvermindering, betere behandeling, zelfs vrijlating.
Weliswaar was corruptie op dat niveau niet voor elke beurs beschikbaar, maar het kon! Met behulp van familie en kennissen was er iets te bereiken. Sinds het optreden van Gorbatsjov echter zit bij het justitiële apparaat de schrik er zo in dat men geen geld meer aanneemt. Het gevolg is dat de beklaagden – schuldig of niet – voor jaren in gevangenissen en kampen verdwijnen.
Kortom, in een land dat geen rechtsstaat is, kan corruptie de mensen een zekere bescherming bieden. Zonder gelijktijdige verbetering van het rechtssysteem betekent afschaffing van de corruptie voor de gewone mensen voornamelijk een achteruitgang, een verslechtering van de levensomstandigheden.
Datzelfde geldt voor de gebrekkige arbeidsdiscipline en het absenteïsme. In de Sovjetunie hebben man en vrouw meestal beiden een volle baan. Boodschappen doen is ook een dagtaak. Wie in zo’n situatie al zijn energie en tijd aan zijn werk besteed, pleegt roofbouw op zijn gezondheid. Men moet rustig aandoen op het werk om opgewassen te zijn tegen de vermoeienissen van het dagelijkse leven. En er zit niet veel anders op dan onder werktijd boodschappen te doen, want ‘s avonds zijn er alleen nog maar een rotte aardappelen te verkrijgen.
Toneelstuk
Gorbatsjov heeft door zijn buitenlandse opentreden ook verwachtingen gewekt omtrent meer binnenlandse openheid, dus grotere geestelijke en culturele vrijheid. Soms zijn er in de Sovjetunie tekenen die daarop wijzen. De schrijver Jevtoesjenko pleit in een voordracht voor meer openheid en minder censuur. Een film die jarenlang was verboden is nu weer te zien. In Moskou wordt in een toneelstuk de emigratie naar Israël openlijk aan de orde gesteld. Er zijn ook andere tekenen. De Leninprijzen voor 1985 zijn op alle gebieden uitgereikt aan aarts conservatieven en patriotten. De liberalen en jongeren kwamen er niet aan te pas. De Sovjetvertegenwoordiging op de Frankfurter Buchmesse was in 1985 erger dan in jaren: propaganda, marxisme-leninisme, patriottisme en vooral veel over de oorlog. Geen liberale en geen jongere schrijvers. De Sovjetafvaardiging naar een conferentie van cultuurdragers in Boedapest was even Sovjet als altijd. De Russische scheppende kunstenaars lazen hun voordrachten braaf van een papiertje en zwegen verder. Degenen die aan de discussies deelnamen waren de begeleidende diplomaten en KGB-ers. Verleden jaar zijn Oezbeekse schrijvers fors gekapitteld vanwege ideologische fouten. Zo hadden zij hun twijfels uitgesproken over de technologische revolutie, en de Russische verovering van Midden-Azië (±1860) in een te ongunstig daglicht gesteld!
Dit alles wijst dus geenszins in de richting van een spoedige liberalisering. Één zwaluw maakt in de Sovjetunie nog geen zomer. Integendeel, de Russische autoriteiten scheppen er een satanisch genoegen in om hartje winter een paar zwaluwen los te laten.
Charles B. Timmer gaat in zijn onlangs verschenen Russische notities nader op het fenomeen van de midwinter-zwaluwen. Hij schetst het beeld van twee mannen die samen op dezelfde weg lopen, dezelfde kant uit, waarbij de een de wind pal tegen, en de ander de wind pal mee heeft. Jevtoesjenko mag bij Adriaan van Dis en in de Literatoernaja Gazeta dingen zeggen waarmee de meeste andere Sovjetburgers enorme problemen zouden krijgen.
Verkrampten
In het culturele leven van de Sovjet-Unie zijn er al sinds de revolutie twee stromingen. De liberalen en de verkrampten, zal ik ze maar noemen. De verkrampten willen kunst voor het volk, op basis van het marxisme-leninisme, een onbegrensd patriottisme en het socialistische realisme. De liberalen willen gewoon kunstwerken maken zoals westerse kunstenaars dat doen. Zij willen aansluiting bij stromingen in het westen en ze zijn bovenal erg geïnteresseerd in de bonte werkelijkheid van de Sovjet-Unie, in tegenstelling tot de geïdealiseerde schijnwerkelijkheid van het socialistisch realisme.
De liberalen zijn onder de intellectuelen en kunstenaars waarschijnlijk zeer talrijk, maar de verkrampten hebben de macht. Een openhartig boek verschijnt in een belachelijk kleine oplagen, de openingsuren van het museum met het abstracte schilderij worden beperkt, de westerse film (zoals bij Amarcord van Fellini is gebeurd) in een zeer verre buitenwijk van Moskou vertoond. De verkrampten weten zelfs de kleinste succesjes van de liberalen te verzuren. Natuurlijk, het feit dat de liberalen een enkele keer toch iets kunnen bereiken is al een hele vooruitgang vergeleken bij de Stalinperiode. Maar jammer genoeg is men in dertig jaar nooit verder gekomen dan dit soort minieme resultaten.
