Brievenroman van Jevgeni Popov vertaald
Jevgeni Popov: De ziel van de patriot
Vertaald door Anne Stoffel
NRC Handelsblad, 24 april 1992
Jevgeni Popov (geboren 1946) is de meester van het korte, absurde, soms wat melancholieke verhaal waarin de waanzin van het leven beknopt uiteen wordt gezet. Het verleden jaar verschenen Waar het geld blijft bevat een keuze uit dit werk. Maar een schrijver is, zeker in het tegenwoordige Rusland, geen echte schrijver wanneer hij geen roman heeft geschreven.
De ziel van de patriot, Popovs eersteling in dit genre, heeft een vorm die nog sterk aan zijn verhalen doet denken. Het boek bestaat uit een verzameling brieven, geschreven tussen eind oktober en eind december 1982, aan een zekere kameraad Ferfitsjkin. Ferfitsjkin antwoordt nooit, de brieven zijn eenrichtingsverkeer. ‘Ik kan beter even een verklaring afleggen, Ferfitsjkin: de essentie van mijn brieven aan jou bestaat hierin dat ik de sprong wil maken van de mij vertrouwde wereld van het korte droefgeestige proza naar de vrije ruimte van het vaag, vrijblijvend, eigenmachtig ouwehoeren. Weg met het gezwoeg en de zorgvuldige woordkeus! De boom in met het zogenaamde vakmanschap!’ Niemand kan het beter zeggen dan de schrijver zelf. Inderdaad heeft hij gekozen voor een vorm die de laatste jaren bij jonge Russische schrijvers heel populair is, die van het al of niet dronken oeverloze geouwehoer.
De periode waarin de brieven geschreven zijn, de laatste maanden van 1982, is belangrijk, want op 10 november van dat jaar stierf Brezjnev en kwam er, kan men zeggen, voor de Sovjetunie en einde aan de goede oude tijd. Iedereen besefte dat de dood van hij die was, zoals Popov hem consequent noemt, het begin van een nieuw tijdperk inluidde. 10 november is dan ook een keerpunt in de brievenreeks. In de brieven voor deze datum zien we de ik in de trein terugkeren naar Moskou, tevergeefs uitgevers aflopen om zijn werk gepubliceerd te krijgen, maar vooral vertellend over de lotgevallen van familieleden. Een onoverzienbare hoeveelheid grootvaders, grootmoeders, neven en nichten, achterneven en achternichten, oudtantes en -ooms buitelt over elkaar heen. Zelfs de levensloop van zijn stiefovergrootvader wordt ons niet onthouden. De familie behoorde voor 1917 tot de middenklasse, er waren ook enige priesters onder, maar na de revolutie werd dat natuurlijk allemaal anders. Dan komt het gewone verhaal van armoede, onderdrukking en drankmisbruik, van aardappelen eten en met zijn allen in twee kamers van een huis in een Siberische provinciestad wonen. En natuurlijk dronken zijn als je daar de kans voor krijgt.
In de brieven na 10 november raken de familie en het verleden uit beeld en concentreert alle aandacht zich op het heden met zijn historische gebeurtenis. Even voelt men zich in Moskou in het centrum van de wereld en even wordt zelfs de meest doorgewinterde bohemien een patriot. (Vandaar de titel.) Enige dagen later is de begrafenis van hij die was en de verteller wil die dag doorbrengen zo dicht mogelijk bij het grote gebeuren.
De rest van het boek is het relaas van een wandeling door Moskou in gezelschap van diverse vrienden in een poging steeds dichter te geraken bij het centrum van de wereld, het tijdens Brezjnevs begrafenis hermetisch voor alle onbevoegden afgesloten centrum van Moskou. Met allerlei smoesjes proberen schrijver en vrienden de alomtegenwoordige militiemensen te bewegen hem door te laten, wat redelijk, maar toch niet helemaal gelukt. Op deze wandeling vindt er natuurlijk af en toe een ontmoeting plaats en worden er bezoeken afgelegd aan vrienden en kennissen die toevallig op de route wonen, zodat we in plaats van familieportretten, nu een portrettengalerij van de Moskouse bohème krijgen, plus de herinneringen van de verteller aan talrijke panden die hij passeert. Ook hier weer veel drankgebruik en waanzinnige levensgeschiedenissen.
Vermakelijk
Een constante zowel in de eerste, als in de tweede helft van het boek zijn de beschouwingen over het schrijverschap en over de manier waarop de schrijver zichzelf aan het schrijven moet houden om eindelijk het levenswerk te voltooien dat hij in zich moet hebben, maar dat er door zijn ongedisciplineerde levenswijze en luiheid steeds maar niet uitkomt. Het zijn vermakelijke passages, maar erg origineel zijn ze niet.
Popovs techniek bij het weergeven van het geouwehoer is alleraardigst. Hij herinnert zich meestal niet letterlijk wat zijn gespreksgenoten hebben gezegd, maar hij vertelt het in eigen woorden na: geouwehoer, geparafraseerd door een kampioen ouwehoeren. Had de schrijver dit consequent volgehouden, dan was dit boek de apotheose van het geouwehoer geworden. Een voorbeeld uit een episode waarin de hoofdpersonen net vernomen hebben van de historische gebeurtenis en de vriend van de verteller, D.A. Prigov, het woord neemt: ‘Hij at wat van een bord en zei:…………, Pardon, Ferfitsjkin, dit is geen censuur, ik weet gewoon niet meer wat D.A. Prigov zei toen hij van dat bord had gegeten. Hoe hij het zei weet ik nog wel. Blikkerend met zijn brillenglazen. Maar wat, dat weet ik niet meer. Waarover, dat wel. Over hetzelfde. Dat, nou ja, jullie begrijpen zelf ook wel… Maar wat precies, dat weet ik niet meer. Het ademde een geest van… inzicht, opwinding, nieuwsgierigheid, iets historisch,’ etc.
Een dergelijke manier van schrijven is tamelijk riskant. Zodra de inspiratie even afneemt, het juiste woord niet meer precies op de juiste plaats staat, dan zakt het verhaal in elkaar, en dat is wat hier en daar gebeurt. Popov is niet in staat om steeds de spanning te handhaven, zijn humor is te vaak alleen voor insiders te begrijpen, en het boek is te structuurloos. Kortom, De ziel van de patriot is een leuk boek dat niet helemaal bevredigt. Ik heb het met plezier gelezen, maar was aan het eind toch een beetje teleurgesteld. Popov had door zijn korte verhalen verwachtingen gewekt die hij met zijn roman niet helemaal inlost. Aan de vertaling kan het in ieder geval niet gelegen hebben. Popov heeft in Anne Stoffel de ideale vertaalster getroffen. Mag de inhoud mij een beetje zijn tegengevallen, het Nederlands van de vertaling behoort tot het beste dat ik de laatste tijd gelezen heb.
